جوان کیست؟ جوان‌گرایی چیست؟

به گزارش بوشهرنیوز-

جوان‌گرایی گفتمانی است که مانند بسیاری از گفتمان‌های سازنده‌ دیگر در ایران، رهبر معظم انقلاب اصلی‌ترین مروّج آن بوده‌اند. بیانیه‌ گام دوم انقلاب، نقطه‌‎عطفی در امتداد تاکیدات معظم‌‎له بر نقش جوانان در بنای تمدن اسلامی به حساب می‌آید که در بخش عمده‌ای از آن، این نسل به مخاطب انحصاری پیام ایشان تبدیل می‌شوند. قشری که بار اصلی گام دوم انقلاب بر دوش ایشان نهاده شده است.۱

گفتمان جوان‌گرایی در آستانه‌ انتخابات ریاست‌جمهوری، بیش از پیش دستاویز گروه‌های مختلف قرار گرفته است و بسیاری از افراد و جناح‌ها سعی دارند تفسیری از جوان‌گرایی ارائه کنند که با اهداف و احیانا گزینه‌ موردنظر خود در انتخابات آینده همخوانی داشته باشد. تا جایی که فی‌المثل اگر نامزد گروهی ۴۹ سال داشته باشد، جوان را تا ۵۰ سال و اگر ۳۹ سال داشته باشد، تا ۴۰ سال معرفی می‌کنند! و یا اگر خود به جوان‌گرایی اعتقادی ندارند، تفسیری از آن ارائه می‌دهند که پس از شنیدن آن انسان با خود می‌گوید: «با این حساب چرا رهبر انقلاب از اصطلاح «پیرگرایی» استفاده نکردند تا نسبت بیشتری میان لفظ و معنا برقرار باشد؟!» این سطح از مواجهه‌ مبتذل، نه‎‌تنها به ناکارآمدی این گفتمان در جامعه منجر خواهد شد، بلکه در بلندمدت به انزجار مردم از آن نیز می‌انجامد. اتفاق تلخی که در دوره‌ای  تا حدودی برای گفتمان عدالت‌ رقم خورد.

با توجه به آنچه گفته شد، تبیین مفهوم جوان‌گرایی- آن هم براساس بیانات شخصیتی که پیشگام طرح آن بوده و عمدتا دیگر افراد نیز به سخنان ایشان استناد می‌کنند- ضروری به نظر می‌رسد. تعیین معیاری برای تشخیص جوانی افراد، نحوه‌ بهره‌‎بردن از ظرفیت جوانان، مراد از لزوم جوان بودن و جوان ماندن مجموعه‌ها علاوه‎بر افراد، شیوه‌ جوان‌پروری و تشخیص آنکه در چه عرصه‌هایی اصل بر جوان‌گرایی است، از ثمرات این بحث خواهد بود. لازم به ذکر است که از طرفی بهره‌مندی کشور در مقطع کنونی خود از درصد بالایی جوان (که متاسفانه و با توجه به روند جمعیتی، تا چند سال آینده به این شکل باقی نخواهد ماند) و از طرف دیگر سالخوردگی نسل فعلی مدیران کشور، بستر را برای طرح چنین گفتمانی مهیاتر ساخته است.

بر اساس آنچه اولا عقل نیز به آن حکم می‌کند، عدد سنی به خودی خود هیچ ارزشی ندارد؛ بلکه اقتضا و طبیعت بازه‌های سنی مختلف و از آن جمله جوانی، با خصالی همراه است که در بحث از جوانی نیز آن خصال مدنظر قرار گرفته است. درنتیجه، اگر فردی از این ویژگی‌ها بی‌بهره بود دیگر فرقی نمی‌کند که از لحاظ سنی در عنفوان جوانی به حساب می‌آید یا خیر. عکس این قاعده نیز صادق است؛ اگر فردی از لحاظ سنی سال‌ها از جوانی فاصله داشته باشد ولی همچنان روحیه‌ جوانی در آن جریان داشته باشد، جوان به حساب می‌آید. سردار شهید حاج‎‌قاسم سلیمانی از بهترین مصادیق این مطلب به شمار می‌آید که عدد سنی، نتوانست روحیه‌ جوانی را از او بگیرد. در هرحال باید توجه داشت که این خصال–که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهد شد– عمدتا همراه با بازه‌ سنی جوانی هستند و درنتیجه، نمی‌توان هیچ تناسبی میان سن افراد و آن خصال قائل نبود.

در گذشته نگاه بسیاری از مسئولان به جوانان، نگاهی تهدیدمحور بوده است، تا جایی که همواره چگونگی مهار جوانان و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی آنها به خود و جامعه در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و… از مهم‌ترین چالش‌های مسئولان بوده و امروزه نیز این نگاه تا حدودی باقی مانده است. رهبر معظم انقلاب در ادامه‌ مسیر امام راحل و با ارائه‌ نگرشی متفاوت نسبت به روحیات جوانی، از دل هر تهدید نهفته در عنصر جوانی، فرصتی برای اولا خود جوان‌ها و سپس جامعه و انقلاب ایجاد کردند و تکیه و اعتماد اصلی خود را به جوانان قرار دادند.۲

اولین روحیه‌ جوانی امیدواری است که اتفاقا جامعه‌ امروز ما نیز به‎شدت نیازمند آن است و براساس آنچه رهبر معظم انقلاب در بیانیه‌ گام دوم فرمودند، «کلید اساسی همه‌ قفل‌ها» همین امیدواری است. بسیاری از انسان‌ها زمانی که پا به سن می‌گذارند، کوله‌باری از تجربه‌های شکست‌خورده و آرزوهای محقق ‎نشده را بر دوش می‌کشند که این ناکامی نیز دلایل متعددی دارد؛ از ضعف اراده‌ فردی گرفته تا مساعد نبودن شرایط اجتماعی. اما جوان به اقتضای جوانی خود، از طرفی هنوز از اراده‌ای مستحکم برخوردار است و از طرف دیگر آرمان‌خواهانه درصدد اصلاح جامعه در مسیر تعالی برمی‌آید. البته باید توجه داشت که همان‌قدر که پرتو امید در دل جوان راحت‌تر شعله می‌گیرد، خاکستر یأس نیز زودتر بر آن می‌نشیند. بر همین اساس است که رهبر فرزانه‌ انقلاب توجه ویژه‌ خود را مصروف امیدبخشی به جوانان ساخته‌اند.۳

ابتکار و نوآوری نیز دومین ویژگی بازه‌ جوانی است.۴ ذهن انسان‌ها و جوامع عمدتا محدود به افق‌هایی شکل می‌گیرند که در آن پرورش یافته‌اند و به همین دلیل، نسل‌های جوانی که در جامعه‌ای پیشرفته‌تر از پدران خود رشد کرده‌اند، از افق‌های تازه‌تری برخوردار بوده و در نسبت با نسل پیشین، خلاق‌تر و نوآور به حساب می‌آیند. نسل جوان در پی پشت‎سر گذاشتن محدودیت‌هایی است که محدودیت افق نسل‌های گذشته، بر ذهن آنها حاکم کرده است. به‎عنوان مثال، معلمی که فکر می‌کند بدون تخته‌سیاه و گچ نمی‌توان تدریس کرد و استفاده از ابزارهای نوین آموزشی، تنها به حواس‌پرتی دانش‌آموزان می‌انجامد! البته باید توجه داشت که این نوآوری و خرق عادت جوانان، نباید به قانون‌گریزی و ضابطه‌ناپذیری بینجامد. تنها بر ریل ضابطه‌هاست که حرکت نوآورانه‌ می‌تواند ضامن پیشبرد جامعه باشد و از هرج‌ومرج تحولات بی‌حساب جلوگیری کند وگرنه چه تغییرهایی که منجر به عقب‌گرد شده‌اند.۵

انرژی و تحرک، سومین ویژگی این دوره از زندگی آدمی است۶: «جوانی در درون دل نهفته است / جوانی در نشاط و شور خفته‌ است». این شور و نشاط که در بعد روحی بیشتر به همان شکل امید و ابتکار جلوه می‌کند، حتی در قوای جسمانی جوانان نیز قابل مشاهده است. به کمک همین شور و نشاط جوانی است که انسان در مسیر یک تحقیق علمی از خواب شب دل می‌کند، در مقابل موانع بزرگ دل به دریا می‌زند و در راه فتح یک قله، بی‌وقفه گام برمی‌دارد. چشم خسته، دل لرزان و پای فرتوت کهنسالی توان چنین استقامتی را ندارند.

تربیت نسلی که هوای جامعه‌ طاغوتی را تنفس کرده است با نسلی که از بدو تولد در یک جامعه‌ اسلامی چشم به جهان گشوده، بسیار متفاوت خواهد بود. در میان نسل‌های جامعه‌ اسلامی نیز هرچه می‌گذرد، تصفیه‌ هوای آلوده‌ای که میراث دوران طاغوت است، ریه‌های تربیتی نسل‌های بعدی را پرتوان‌تر ساخته و آنها را نسبت به نسل‌های قبلی ممتاز می‌سازد.۷ این رشدیافتگی، چهارمین ویژگی و امتیاز نسل جوان در نسبت با نسل‌های پیشین خود است. البته باید توجه داشت که همچنان که تجربه‌ اندوخته‌ نسل‌های پیشین در تربیت نسل بعدی مفید خواهد بود، بی‌تجربگی نسل جوان در اقدامات خود می‌تواند مخرب واقع شود. این بی‌تجربگی می‌تواند دست دشمن را برای تحریف آنچه در گذشته رخ داده است، بازتر بگذارد. اهمیت انتقال تجربیات در میان نسل‌ها به‎‌عنوان ضامن پیشرفت یک جامعه، از همین نکته نشأت می‌گیرد: «بهره از روز جوانی ببرد آن پسری / که ز جان گوش به پند پدر پیر کند». بخش قابل‎ توجهی از بیانیه‌ گام دوم به رفع آسیب همین بی‌تجربگی اختصاص پیدا کرده و شرایط زمان پهلوی و مسیر طی‎‌شده را به تفصیل بیان کرده است.۸

آخرین ویژگی جوانی که در این یادداشت به آن خواهیم پرداخت، پاکی و صفای روح است.۹ درست است که در جوانی، قوای شهوانی انسان به اوج خود می‌رسد، اما جوان که هنوز غبار گناه‌های متراکم در وجودش رسوخ نکرده و قلبش را مانند سنگ و یا آن سخت‌تر نساخته است، توان بیشتری برای مهار هوای نفس خود نیز دارد. آن فرد کهنسالی که قوای شهوانی‌اش بسیار کمتر از یک جوان است، بعضا صفای باطنی برای مقابله با همان ‌مقدار از امیال نفسانی خود نیز ندارد. این‌گونه است که می‌بینیم بسیاری از علمای ما حسرت صفای باطن جوانان را می‌خورند و جوانی را سکوی پرش انسان به بالاترین درجات و یا دره‌ سقوط او به اسفل درکات می‌دانند.

می‌شود ویژگی‌های دیگری نیز برای دوران جوانی برشمرد، ولی سعی این یادداشت بر آن بود که اهم این ویژگی‌ها را براساس آنچه در بیانات رهبر معظم انقلاب به دست می‌آید، ارائه دهد. البته هرکدام از این ویژگی‌ها می‌تواند موضوع یک یادداشت مستقل واقع شود و به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد و در این مجال، به هرکدام از آنها اشاره‌ای گذرا شد. در ادامه به نتایجی که از تبیین پیش‌گفته از مفهوم جوان به دست خواهد آمد، اشاره خواهد شد.

اولا روشن شد که تقلیل جوان‌گرایی به یک بازه سنی خاص صحیح نیست. مراد از جوان بودن، برخورداری از ویژگی‌هایی است که پیش از این به آنها اشاره شد. شخص فرضا ۳۰ ساله‌ای که آینده را تاریک می‌بیند و امیدی جز به غرب ندارد، محافظه‌کارانه ابتکارها را کنار می‌زند و… بهره‌ای از جوانی نبرده است و حاج‎‌قاسمی که در دهه‌ هفتم زندگی خود لحظه‌ای از پا نمی‌نشیند، رد پای خلاقیت در یکایک اقداماتش دیده می‌شود و… از هر جوانی جوان‌تر به حساب می‌آید.۱۰ ثانیا تاکید رهبر معظم انقلاب بر لزوم جوان بودن و جوان ماندن مجموعه‌ها بیشتر روشن می‌شود.۱۱ جوانی یک مجموعه را به جوان بودن اعضای آن محدود ساختن، نادرست است. اگرچه بخشی از جوانی مجموعه‌ها به جوانی اعضای آن بازمی‌گردد، اما اصل در جوان دانستن یک مجموعه‌ به پویایی ساختار، امیدی که در اهداف و چشم‌انداز آن خودنمایی می‌کند، مجالی که به اندیشه‌های ابتکاری می‌دهد و… بازمی‌گردد.

ثالثا اگر جوانی را به یک بازه‌ سنی محدود کنیم که جبرا از زمانی آغاز می‌شود و در زمانی به پایان می‌رسد، دیگر جوان‌پروری معنا نمی‌یابد؛ حال آنکه اگر جوانی را در مولفه‌های پیش‌گفته بدانیم، می‌توانیم در کنار جوان‌گرایی به جوان‌پروری–به معنای تقویت این مولفه‌ها در افراد و مجموعه‌ها– نیز بپردازیم.

رابعا جوان‌گرایی نباید صرفا در عرصه‌ مدیریت دیده شود. استفاده از اندیشه‌های جوان در طرح‌ها و ایده‌ها، گسترش فعالیت‌های خودجوش جوانان و… نیز سهم تعیین‌کننده‌ای در جوان‌گرایی دارند.۱۲

درنهایت باید توجه داشت که برخی جایگاه‌ها بیش از نیاز به تحرک و ابتکار جوانی، نیازمند پختگی است و نباید جوان‌گرایی را به‎عنوان یک شعار بی‌قید و افراطی جا انداخت، زیرا چنانکه در ابتدای این یادداشت مورد اشاره قرار گرفت، آن‌وقت به ضد خود تبدیل خواهد شد و مردم را از آن منزجر می‌سازد. به‎عنوان مثال، نمی‌توان همان‌گونه که در عرصه‌های اجرایی یک دستگاه دولتی از جوان‌گرایی سخن به میان می‌آوریم، در عرصه‌ مرجعیت شیعی نیز به مطالبه‌گری بپردازیم.۱۳

اگر نتوانیم تحلیل درستی از جوان‌گرایی داشته باشیم، هیچ‌گاه نخواهیم توانست از بیداد فرتوتی فعلی دستگاه‌های حکومتی عبور کنیم و اگر از چاله‌ای به چاه نیفتیم، حداقل آن است که در جا خواهیم زد.

محمد قائمی‌‎راد