خیلی دور، خیلی نزدیک/ هنر و فرهنگ دینی چگونه می تواند راهنمای بشر امروز به سوی معنویت و تعالی باشد؟

به گزارش بوشهرنیوز؛ بازنمایی هنرورزانه امر و متن دینی خاصه در قالب تصویر و به ویژه در مدیوم سینما بیشتر در دو ساحت روی می دهد؛ چه به صورت متلاقی و چه به شیوه متباین:

این بازنمایی یا وجه تاریخی دارد و اصل و اولویت در تولید اثر تصویری با تمرکز و توجه به متن تاریخ است و سازنده قصد خود را ارائه یک مابه ازای تصویری از متن تاریخی مدنظرش می داند و یا وجهی معرفتی از مفهومی دینی دارد و در واقع سعی می کند مضمونی را که در گستره موسع امر قدسی می گنجد در تدارکی تصویری، به مخاطب عرضه کند.

البته هر دوی این ساحت ها قابلیت همپوشانی و تلاقی با یکدیگر را دارند و الزاما در یک کنتراست و مرزبندی متمایز از یکدیگر قرار نمی گیرند و به عبارت دیگر چه بسا یک اثر تاریخی، که در عین توجه و تمرکز جدی و اصلی به متن تاریخ به دنبال نشانه گذاریهایی از مضامین معرفتی و اخلاقی و… هم باشد و یا بالعکس. اما به طور کلی می توان به این دسته بندی اساسی قایل شد. ضمن اینکه مرور و بررسی تاریخ هنر به ویژه تاریخ سینما و تئاتر و نقاشی و سایر هنرهای تجسمی، گویا و جویای همین نکته است.

در این نوشتار توجه ما بر دو وجه نرم افزاری و سخت افزاری و به عبارت دیگر در دو ساحت فکری و عملیاتی است.

نرم افزار متن تاریخ به مثابه ماده اولیه و اصلی تولید هنری و هنر تصویر و به عبارت دقیق تر سینما به عنوان مدیوم و قالب عملیاتی.

مقوله بازنمایی هنرورزانه از امر قدسی در دو ساحت «تاریخ» و «سینما» مطمع نظر اصلی نگارنده در این مجال است که البته در این مسیر اشاراتی به رویکرد علمی و قلمی عالم بزرگ جهان اسلام علامه سید مرتضی عسکری به عنوان بررسی موردی، مدنظر نگارنده بوده است.

انتخاب متن تاریخ به عنوان ماده اولیه برای ورود به این مقوله هم از آن جهت است که در سیره علمی و مواجهه اجتهادی و به عبارت رساتر انقلابی استاد بزرگ حضرت علامه عسکری (ره) با رویکردی کاملا علمی و مستند و منزه در قبال تاریخ، دنبال شده و به ثمر رسیده و هم از آن جهت که در طول تاریخ هنر و خاصه سینما چه در وجه کلاسیک و چه در دوران معاصر آن، تاریخ همیشه به عنوان منبع و منظری مورد توجه و استقبال هنرمندان و مخاطبان هنر قرار داشته و اساسا هنر سینما بسیاری از فرازهای بلند و لحظات ناب و موقعیت های درخشان و ماندگار خود را مدیون و مرهون تاریخ و فیلمهای تاریخی خود است.

آشنایان و شاگردان مکتب علمی و تحقیقی حضرت استاد و آگاهان به نحوه مواجهه انتقادی و جسورانه و در عین حال علم آورانه و سند محور ایشان در مصاف های تاریخی شان، به خوبی و روشنی بر این نکته واقفند که شیوه و منش استاد در طول حیات پر برکت مجاهدت های علمی شان، برای تدارک یک «تاریخ منزه» و مستند به حقیقت و انصاف و معنویت بود و در این راه از هیچ تلاشی فروگذار نکرده و از هیچ محنت و سختی و صعوبتی نهراسیدند.

چه از جهت روش شناسی تحقیق و رجوع به متون تاریخی درجه اول و چه از جهت استقراء و تتبع تام و تمام ایشان در منابع مختلف و البته غربال شده، می توان آثار ایشان را از جمله منابع کم نظیر در این حوزه دانست.

گرچه نباید این نکته مهم و اساسی را از نظر دور داشت که تمام تتبعات و مجاهدات علمی و عملی ایشان در افق عشق و ارادت به اهل بیت(ع) و بازنمایی حقیقت وجودی و مظلومیت ایشان در طول تاریخ محنت بار و پر رنج شیعه، شکل گرفته و سیطره این نورانیت بی مثال را در قامت آثار ایشان می توان به روشنی مشاهده نمود.هرچند این عشق و ارادت ابدا ایشان را از موضع علمیت و حق مداری و قضاوت منصفانه و بدون پیشداوری بازنمی دارد و دور نمی کند و به غبار غفلت آلوده و به رنگ تعصب آغشته نمی سازد.و تردیدی نیست که عظمت کار و ارزش جهاد علمی ایشان هم به همین دلیل است و همین امر هم باعث شده تا این آثار به مدد تنزه و متانت و حق جویی که در آن موج می زند همچون خورشیدی در گستره شریعت و جوانمردی بدرخشد.

اما این عرصه علمی در تلاقی با ساحت هنر به ظهور و بروزی دیگر می رسد و با آن به داد و ستدی تعاملی منجر می شود که تاثیر و تاثراتی را در هر دو حیطه در بر دارد.

تاریخ سینمای کلاسیک و به عبارت دیگر از زمان پدیدآمدن اولین آثار سینمایی که حالتی اولیه و ابتدایی داشت و نخستین نماد و نمودهای تلاش مخترعان این ایده تصویری نو و بدیع و جذاب به حساب می آمد می توان رگه هایی از تصویر دین و آیین را در آن به تماشا نشست.

فیلم‌های کوتاه ابتدای حیات سینما روایتگر لحظاتی هستند که در شناخت چگونگی این رابطه بسیار حائز اهمیت‌اند. این فیلم‌ها عمدتا‌ً به سراغ لحظاتی رفته‌اند که به لحاظ دینی و البته مذهبی، شناخته شده، مطلوب و بی‌چون و چرا هستند. نمونه‌اش را می‌توان در فیلمی مشاهده کرد که در زمانی بسیار کوتاه تنها روایتگر صحنه‌ای از مراسم شام آخر عیسی مسیح است و نیز بسیاری از مشابهانش که با تکیه بر اموری از این دست به بازنمایی نشانه های هویت دینی مبادرت می ورزیدند.

از آن زمان تاکنون آثار بزرگ و جاودانه ای در حوزه سینمای دینی در هر دو وجه تاریخی و مفاهیم معنوی و مذهبی پدید آمده و مخاطبان بسیاری را گرد خود جمع آورده است.

از ده فرمان و بن هور در سالهای دور گرفته تا مصائب مسیح و رمز داوینچی در سالهای اخیر، نمونه هایی از بازنمایی مقوله دین و تاریخ دینی و مفاهیم و مضامین آیینی در هنر تصویر هستند که سینما را محلی برای بازتاب امر قدسی یافته اند.

گرچه به لحاظ تفوق و تسلط غرب و به طور ویژه هالیوود، بر چرخه تولید و صنعت سینما، سهم تاریخ اسلام و به خصوص معارف شیعی در این حوزه در طول تاریخ سینما بسیار اندک بوده مگر مواردی که در هدم و هجو و وهن این مبانی فکری و معارف دینی توسط دشمنان این آیین ساخته و پرداخته شده ولی با این حال، تولید فیلمی همچون الرساله -محمد رسول الله(ص)- که اثری استثنایی و خیره کننده و معجزه آسا در طول تاریخ سینما به شمار می آید به عنوان نشانه و نمادی بزرگ و مهم و قابل دفاع از تجلی سینماورزانه تاریخ دین مبین اسلام و شخصیت رسول اکرم(ص) محسوب می شود که هنوز و پس از گذشت سالها، همچنان تازه و خاطره انگیز و دیدنی و منقلب کننده است.

اتفاقا یادآوری فیلمی همچون الرساله تناسب و تلاقی قابل توجهی با منظور و مقصود اصلی این نوشتار که همان بحث تاریخ اسلام و بازنمایی و بازآفرینی سینمایی باشد داراست.چرا که در این فیلم هم تاریخ، به عنوان متن اصلی و منبع اولیه و موثری برای نگارش فیلمنامه مورد توجه و تمرکز سازندگان اثر بوده است و طرح کلی و یکپارچه ای از به تصویر کشاندن احوال و شخصیت و سیره حضرت محمد(ص) برای مخاطب جهانی و البته مسلمانان نقاط مختلف دنیا مد نظر بوده است.

جالب اینجاست که فیلم الرساله با اینکه تمرکز اصلی خود را بر بازآفرینی حداکثری تاریخ قرار داده و از تخیل صرف و گمراه کننده و کاذب دوری گزیده                                                              و دقت و تلاش خود را صرف انعکاس تاریخ صدر اسلام قرار داده اما به شدت فیلم هیجان انگیز و جذاب و خیره کننده و قدرتمند و تاثیرگزاری از آب درآمده و این واقعیت گویای این نکته است که بازآفرینی تاریخ اگر با اتکا به متنی درخور و قابل دفاع و مستند باشد و مولفه های سینمایی و ابزارهای فنی اش به درستی در اختیار آن متن تاریخی قرار بگیرد می تواند به تولید اثری منجر شود که به شدت مخاطب پسند باشد و طیف های مختلف و متنوع و متکثر مردم را در سطوح مختلف متوجه خود سازد.

این ویژگی تاریخ است که به خودی خود حاوی مولفه ها و عناصر دراماتیکی است که اتفاقا به خاطر وجه واقعی بودن، به ویژه اگر با شخصیتها و وقایع قدسی هم پیوند بخورد، به شدت قابلیت سینمایی شدن و مخاطب یافتن دارد و می تواند با آثار قدرتمند تخیل مدار و داستانگوی مصطلح و متعارف سینمایی رقابت کند و عرصه را در سیطره خود بگیرد کما اینکه فیلم الرساله به تمامی این موفقیتها نائل آمد؛ آنهم در بهترین و والاترین و رشک برانگیزترین شکل متصور و ممکنش.

در اینجا با یادآوری دوباره ویژگی های متنی و محتوایی و ارزشهای ساختاری و اسنادی و علم آوری های مجاهدت آمیز آثار حضرت علامه عسکری(ره) توجه و تمرکز بر روی این آثار به منظور بازآفرینی و بازتولید هنری این نوشته ها به ویژه در عرصه هنر تصویر و خاصه سینما قابل اشاره و پیگیری است.

و این اتفاقی است که متاسفانه طی سالهای گذشته به شدت مورد غفلت اهالی علم و هنر قرار گرفته و از مواضع و مواقف خطیر و حساس و مهمی است که بدان کمتر توجهی نشده و این منابع ارزشمند، هرگز در این وادی مهم و تاثیرگذار که رسانه و زبان روزگار ماست و به نوعی می توان گفت «آموزگار تفکر بشر امروز» است مورد استفاده قرار نگرفته است.

در مجموعه آثار حضرت علامه عسکری(ره) در زمینه تاریخ و به طور مثال در کتابهای مهم و موثر و عظیمی همچون «عبدالله ابن سبا» یا «آخرین نماز پیامبر» و نیز سایر نوشتارهای ارزشمند و گرانسنگ ایشان، می توان ردپای یک نگاه هنرمندانه و ادیبانه را یافت که نوع چیدمان موضوعات و نحوه بیان مسایل را در تدارکی جذاب و بسیار خواندنی به مخاطب خود عرضه می نماید.

بیانی که در برخی موارد به رندانگی و طنازی هم نزدیک می شود و قابلیت هایی علاوه و مزید بر ارزشهای صرف علمی و تاریخی می یابد.

مثلا در کتاب آخرین نماز پیامبر حتی شاید بتوان گفت خواننده با یک شیوه مدرن و بلکه پست مدرن از نحوه بیان و شیوه آرایش تاریخ پیراسته از غبار تعصب و خرافه و گزاف و دروغ روبرو می شود که مخاطب را در منظومه ای گیرا و خواندنی قرار می دهد.

البته منظومه ای که حاصل مجاهدت علم آورانه و بیان روشمندانه نویسنده محققش بوده و نه تخیل صرف و وهمیات متبادر از ذهن غوطه ور در فضای غیر حقیقی و کاذب بافنده!

اساسا باید گفت به لحاظ نوع مواجهه علمی و سیره پژوهشی و روش شناسی تحقیقی حضرت علامه(ره)، که حائز ویژگی های منحصر به فردی در حقیقت یابی و واقعیت طلبی است، «تاریخ منزه» حاصل از تراوشات قلمی ایشان، اگر دارای وجوه دراماتیک و جنبه های داستانی غنی و سرشاری باشد، که هست، قطعا از یک متن اصیل و ناب سرچشمه می گیرد و نحوه ای از دراماتیزاسیون است که پایه های آن بر واقعیتهای ناب و تابناک و معارف اصیل بنا شده است نه وهم و خیال و داستان پردازی مصطلح و مالوف و مانوس امروزی.

گرچه نگارنده این نوشتار ابدا در مقام ذم و رد و نفی تخیل هنری و دراماتیزاسیون، بر مبنای اصول هنر دراماتیک مشهور و مالوف و مصطلح امروزی نیست و آن را در جایگاه خود بسیار هم نافذ و والا و قابل دفاع می داند که حتی می تواند روشی بدیع و ارزنده در بازنمایی و بازتاب هنرورزانه و تاثیرگذار معارف و مضامین سترگ و شگرف دینی و انسانی و الهی باشد. لکن آنچه در اینجا مطمح نظر است و مورد اشاره، نوعی از درام پردازی غنی و سرشار است که در متن تاریخ منزه و در روش مواجهه ناب و اصولی علمای راستین در برابر متن تاریخ وجود داشته و دارد، که می تواند منبعی مناسب و متعالی برای اهالی هنر خاصه هنر تصویر باشد.